در خصوص اینکه حضانت چیست باید گفت؛ تا زمانی­که والدین با یکدیگر زندگی می­ کنند مشکلی درخصوص حضانت فرزند عموما مطرح نمی­ شود. اما در هنگام جدایی هنگامی که هر کدام خواهان نگهداری کودک باشند و یا زمانی­که یکی از والدین فوت نماید، بحث حق حضانت فرزند مطرح می­ گردد. اولین نتیجه­ ی طبیعی و ثمره ­ی تلخ ویران شدن بنیان خانواده است. از این رو در قانون مدنی ایران مواد 1168 تا 1179 و نیز در قانون حمایت از خانواده مواد 40 تا 47 به مسئله حضانت فرزند در حقوق ایران اختصاص یافته است. در این مقاله به تعریف حضانت چیست و نیز شرایط حضانت فرزند در حقوق ایران ازجمله بررسی حضانت فرزند توسط مادر می پردازیم.

پیرامون جرم شناسی چیست و راهکارهای پیشگیری از جرم بیشتر بدانید>>>>>

حضانت چیست ؟

در تعریف حضانت چیست باید گفت. در لغت به معنی پروردن و پروراندن است. از ریشه ­ی حضن به معنای در آغوش گرفتن مادر (فرزندش را) و چسباندن کودک به سینه­ اش بوده است. به عبارت دیگر کنایه از نگهداری و تربیت جسمی و روحی کودک است.  در توضیح حضانت چیست می توان بیان نمود، حضانت نوعی ولایت و سلطنت بر کودک و مجنون به منظور نگهداری و تربیت آن­ها تلقی می ­شود.

یکی از مسائل مهم فقهی، حقوقی و اجتماعی حضانت است. اجرای درست یا نادرست آن در آینده­ کودکان تأثیر بسزایی دارد. زیرا کودکان به نگهداری، تعلیم، تربیت و حراست خاصی نیازمندند. در زمان جدایی یا فوت یکی از والدین ممکن است دچار مشکلاتی مانند اضطراب شوند. مسأله ­حضانت نیز از مسائلی است که بلافاصله بعد از طلاق والدین مطرح می­ شود.

برخی از حقوقدانان در تعریف آنکه حضانت چیست بیان داشته اند. عبارت است از: «اقتداری که قانون به منظور نگهداری و تربیت اطفال به پدر و مادر آنان اعطا کرده است». حضانت یا نگهداری، حق و تکلیفی است که پدر یا مادر نسبت به طفل خود دارند. از منظر فقها نیز حضانت، ولایت بر کودک و دیوانه است تا به این وسیله تربیت شوند.

قانون مدنی نیز بدون آنکه تعریفی از حضانت ارائه نماید در ماد­ه­ 1168 بیان می­ کند: «نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است». و در ماده­ 1169 نیز بیان می ­دارد: «برای حضانت و نگهداری طفلی که ابوین او جدا از یکدیگر زندگی می­ کنند مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است. تبصره: بعد از هفت سالگی در صورت حدوث اختلاف، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه می ­باشد».

حال که به تعریف حضانت چیست پرداختیم. در ادامه به بررسی حضانت فرزند توسط مادر خواهیم پرداخت.

بررسی حضانت فرزند توسط مادر

مادران به دلیل دلبستگی عاطفی و نگرانی­ های خاصی که نسبت به فرزندان خود دارند، زمانی­که زندگی زناشویی به پایان می­ رسد، عمدتا و اکثرا به خاطر فرزندان خود ناملایمات را تحمل کرده و کمتر دم از جدایی می ­زنند. مخصوصا اگر بدانند در اثر جدایی احتمال بیشتری برای حضانت مرد ممکن است. در ماده­ 1169 قانون مدنی سابق بیان شده بود که فرزند پسر تا 2 سالگی و فرزند دختر تا 7 سالگی نزد مادر خواهد ماند. پس از آن پدر می ­تواند فرزند را از مادر تحویل بگیرد. اگرچه دختر در سن 9 سالگی و پسر نیز در سن 15 سالگی از حضانت خارج شده و شخصا تصمیم می­ گیرند که نزد کدام یک از والدین یا حتی شخص ثالثی از بستگان خود زندگی کنند.

حال با اصلاح ماده­  1169 قانون مدنی حضانت فرزندان دختر و پسر فارغ از جنسیت تا 7 سالگی بر عهده ­ی مادر خواهد بود. بعد از آن نیز باتوجه به مصلحت فرزند و احراز صلاحیت لازم از سوی دادگاه، حضانت به پدر سپرده می­ شود.

در بررسی حضانت فرزند توسط مادر باید به دو دوره زندگی کودک توجه نمود. در ادامه آنها را بررسی می نماییم.

هفت سال اول زندگی کودک

تقسیم دوران تربیت کودک به چند مرحله نشان­دهنده تفاوت تربیت در هر مقطع زندگی است. به عبارت دیگر نیازهای تربیتی و آموزشی کودک در دوره هفت ساله اول با دوره­­ های بعدی متفاوت خواهد بود. بدون شک، وابستگی و نیازهای نوزاد به مادر، پیش از تولد، امری حقیقی و تکوینی است. با تولد و انفصال نوزاد از مادر اگرچه آن ارتباط  تکوینی بیم مادر و کودک از بین رفته است اما کودک برای ادامه ­ی زندگی و حیات جسمی همچنان به مادر وابسته است. بنابراین بعد از تولد نیز کودک به طور طبیعی در اختیار مادر خواهد بود.

بنابراین با توجه به نیاز کودک به شیر مادر و نیز با توجه به اینکه حق شیر دادن در دو سال اول تولد کودک به مادر داده شده است. می ­توان این گونه نتیجه گرفت که حضانت فرزند در حقوق ایران از مادر آغاز می شود و دو سال از اولین هفت سال، قدر متقین است که کودک در اختیار مادر و سرپرستی وی باشد. از طرف دیگر هفت سال اول، دوران رشد و پرورش جسمی و تربیت کودک به شمار می ­رود و کودک در این دوران به محبت و توجه بیشتری نیازمند است که مادر با روحیات لطیف خود قطعا درک بهتر و بیشتری از نیازهای طفل خواهد داست و شایسته ­تر می ­تواند از کودک نگهداری و مواظبت نماید.

هفت سال دوم زندگی کودک

در خصوص هفت سال دوم زندگی باید گفت این دوران توانایی ­های و درک و آگاهی کودک با بالا رفتن سن افزایش می­ یابد. در این دوران تا حدودی با مفاهیم خوب و بد و زشت و زیبا آشنایی پیدا کرده ­اند و می ­توانند آن را درک کنند.

به عبارت دیگر کودک در این دوران با نیازهایی متفاوت از دوره­ قبلی روبه رو خواهد بود. بنابراین با توجه به افزایش نیازهای مادی کودک در این دوران شایسته است حق حضانت را برای پدر در نظر گرفت.

ذکر این نکته لازم است اگرچه بر اساس قانون حق حضانت اینگونه بیان شده است. این بدان معنی نیست که آنها برای نگاهداری و تربیت کودک در آن بخشی که اختصاص به دیگری دارد، صلاحیت ندارند. به عبارت دیگر به معنای شایسته ­تر بودن آنها در آن مدت معین است.

موانع یا موارد سقوط حق حضانت

مواردی که می­ توان پدر یا مادر را از حق حضانت محروم کرد:

1. جنون: اگر مادر دچار جنون شود. در این حالت چون قادر به نگهداری و تربیت ظفل نیست. چه بسا کودک را در وضعیت خطرناکی قرار بدهد، حق حضانت ساقط می­ شود. این حق به پدر داده خواهد شد و چنانچه پدر دچار جنون شود این حالت نیز در حکم جنون مادر است. حضانت کودک تا سن بلوغ بر عهده­ مادر خواهد بود.
2. ازدواج مجدد: براساس ماده­ 1170 قانون مدنی اگر مادر عهده­ دار حضانت طفل باشد و ازدواج نماید، حق حضانت از وی ساقط خواهد شد و حضانت با پدر خواهد بود. به بیان دیگر اگر مادر همسر دیگری را انتخاب نماید، حق تقدم وی نسبت به پدر از بین خواهد رفت. در صورت فوت پدر، حق حضانت در هر حال با مادر خواهد بود.
3. مطالبه­ اجرتی بیش از دیگران: مادر بعد از وضع حمل تا پایان دوران شیرخوارگی مستحق اجرت است. در صورتی که اجرتی بیش از آنچه دیگران مطالبه می­ نمایند، درخواست کند، پدر می­ تواند امتناع نماید و حضانت را به دیگری بسپارد.

لازم به ذکر است که حق حضانت، از حقوق غیر الزامی به شمار می ­آید و والدین می ­توانند آن را ترک نمایند.

شرایط حضانت در حقوق ایران

براساس ماده 1168 قانون مدنی نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است. ماده 1169 این قانون بیان می دارد: «برای حضانت و نگهداری طفلی که ابوین او جدا از یکدیگر زندگی می کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است».

1. بلوغ: بدیهی است که شخص نابالغ نمی ­تواند عهده ­دار حضانت شود.
2. عقل: کسی که نگاهداری کودک به وی واگذار می­ شود باید عاقل باشد.
3. توانایی عمل: در این خصوص نص صریحی در قانون بیان نشده است. بدیهی است که حضانت به کسی که توانایی انجام آن را نداشته باشد، محول نخواهد شد. این نکته را می ­توان از ماده 1173 استنباط  نمود.
4. شایستگی اخلاقی: در این مورد هم قانونگذار به صراحت سخنی به میان نیاورده است. لزوم آن را از ماده­ 1173 می ­توان استنباط نمود.

   

اجرت حضانت

هزینه­ های خوراک و پوشاک کودک جزء نفقه به شمار می­ آید و بر عهده ­ی پدر خواهد بود. در ماده­ 1172 قانون مدنی به آن اشاره شده است. در صورت فوت پدر، حضانت به خرج مادر خواهد بود.

ماده 1172 قانون مدنی بیان می دارد :«هیچ یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل به عهده آن‌ها است از نگاهداری او امتناع کنند. در صورت امتناع یکی از ابوین‌، حاکم باید به تقاضای دیگری یا به تقاضای قیم یا یکی از اقربا و یا به تقاضای مدعی‌العموم، نگاهداری طفل را به هر یک از ابوین که حضانت به عهده او‌ است الزام کند و در صورتی که الزام ممکن یا موثر نباشد حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تامین کند».

مسئولیت­ های ناشی از حضانت

1. مسئولیت حقوقی در برابر کودک: حضانت کودک نه تنها حق پدر و مادر بلکه وظیفه­ ی اخلاقی و اجتماعی آن ها به شمار می ­رود. بنابراین اگر کودک زمانی­که تحت حضانت است به دلیل بی­ توجهی و عدم مراقبت صدمه ­ای ببیند، کسی که حضانت با اوست، مسئول خسارات خواهد بود.
2. مسئولیت مدنی در برابر دیگران: کسی که مسئولیت حضانت با وی است مسئول تمام خساراتی خواهد بود که از سوی فرزند وی به دیگران وارد شده است.

حضانت فرزند حاصل از زنا (روابط نامشروع)

در قانون مدنی ایران به پیروی از فقه امامیه در این باره حکم صریحی وجود ندارد.  در ماده­ 1167 بیان شده است: «طفل متولد از زنا ملحق به زانی نمی ­شود» که مراد از زانی هم مرد و هم زن است.

در وفق رأی وحدت رویه هیأت عمومی دیوان عالی کشور به شماره  617-3/4/1376، کلیه­ ی تکالیفی که بر عهده­ ی پدر شرعی می ­باشد، در خصوص والدالزنا به پدر عرقی (زانی) تسری دارد. وی ملزم و موظف به انفاق و اخذ شناسنامه و حضانت از طفل این چنینی است. صرفا حسب ماده 884 قانون مدنی موضوع توارث بین آن ها منتفی است.

درخصوص تنفیذ طلاق خارج از کشور بیشتر بدانید.

حق حضانت در فرض وفات والدین

در فرض وفات والدین، دلیلی بر اختصاص حق حضانت به کسی وجود ندارد. باید به مقتضای قاعده عمل نمود و مقتضای قاعده این است که، کسی غیر از والدین حق حضانت نداشته باشد. لذا در صورت فقدان آن ها به نظر می ­رسد، تعیین متولی حضانت، بر عهده ­ی حاکم است و هرکسی را که بهتر از عهده­ ی تربیت کودک برآید تعیین می­ کند.

ماده 1171 قانون مدنی بیان می دارد: «در صورت فوت یکی از ابوین حضانت طفل با آنکه زنده است خواهد بود هرچند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد».